Cây chuối – Thuộc vùng khí hậu nhiệt đới, Việt Nam là một trong những nước khu vực Đông Nam Á trồng nhiều loại cây ăn quả nhất. Đặc biệt là chuối – một loại hoa quả có nhiều chất dinh dưỡng, tốt cho sức khoẻ. Hơn nữa, ở Việt Nam còn đa dạng về đất trồng, vùng miền, nên chuối ở mỗi vùng sẽ có hương vị và chủng loại khác nhau.
Chuối thuộc họ Musaceae, có tên khoa học là Musa spp. Với người dân Việt Nam, cây chuối rất quen thuộc trong đời sống hằng ngày. Mỗi bộ phận trên cây đều được sử dụng, chế biến, sáng tạo từ món ăn cho đến những đồ chơi vật dụng trong nhà.
“Cây gì chỉ có một hoa
Quanh năm kết trái nõn nà vàng thơm
Lá to che rợp bóng sân
Sum suê con cháu quây quần bên nhau
Đố là cây gì?”
Đây là một câu đố quen thuộc trong dân gian Việt Nam, nói về cây chuối.
Với bọn trẻ ở những vùng quê, cây chuối luôn gắn bó với tuổi thơ của chúng. Vị ngọt thơm của trái chuối chín, vị hơi chát của chuối xanh làm rau sống, tàu lá xanh mướt được lựa chọn làm lá gói bánh. Hay những chiếc bè chuối được bọn trẻ đóng thành thả trên sông vào những buổi chiều,…
Không giống như những loài cây ăn quả khác đều có phần rễ cọc. Chuối là loại cây có rễ chùm, một chùm có từ 2-6 chiếc rễ tạo thành. Những chiếc rễ con mọc xung quanh phủ đều và kín hết phần rễ, tính từ phần giáp thân cho đến phần rễ. Phần lông hút trên rễ chủ yếu tập trung ở phần chóp của rễ, cách xa phần củ chuối.
Rễ con mọc, sinh trưởng và phát triển nhờ vào phần thân ngầm (hay còn gọi là củ) của cây chuối. Tuy cây không có phần rễ cọc nhưng vẫn phân thành rễ chính và phụ. Nghĩa là, mỗi chùm rễ sẽ có những chiếc rễ to làm chính. Xung quanh nó là những chiếc rễ nhỏ và ngắn hơn có vai trò hấp thụ nước, lượng khoáng chất có trong đất để nuôi dưỡng cây.
Đường kính của mỗi chiếc rễ có kích thước khoảng 5-10 mm, đặc tính rễ tương đối mềm. Vì thế chúng dễ bị úng thối do ngập nước, ảnh hưởng của sâu bệnh tấn công. Không giữ được cả thân cây khi gặp phải giông bão, cây dễ bị bật gốc, đỗ ngã.
Phần rễ nằm ở đáy củ (thân ngầm) thông thường ăn xuống lòng đất chưa đến một mét. Nếu được trồng ở những vùng đất tốt, tơi xốp, mùn, tính thoáng khí tốt. Rễ chuối có thể phát triển ăn sâu vào lòng đất, lan rộng đến khoảng 5 mét.
Cấu tạo từ hai thành phần chính là thân ngầm và thân giả.
Củ chuối là tên gọi quen thuộc của người dân khi nói về thân ngầm của cây chuối. Đây là bộ phận quan trọng của cây chuối. Củ chuối đóng vai trò trong việc hình thành sự phát triển của rễ, lá, hoa và sinh sản.
Phần củ chuối nằm dưới lòng đất, nhưng không quá sâu, thông thường được phủ kín bởi lớp đất bên trên. Trong quá trình phát triển, phần củ chuối sẽ dần lộ lên khỏi mặt đất. Vì thế người trồng cần lưu vun đắp phần đất trồng lắp kín củ chuối thường xuyên, thì cây mới phát triển tốt.
Bên ngoài củ chuối được bảo vệ bằng lớp vỏ sẫm màu, được tạo bởi những vết bẹ của lá chuối. Khi lột bỏ lớp bên ngoài, phần thịt bên trong củ chuối có màu sáng hơn, trắng đục.
Củ chuối quyết định yếu tố sinh sản của cây, những cái mầm chồi đều được hình thành từ củ chuối. Quan sát xung quanh bề mặt của củ chuối, sẽ thấy được những chiếc mầm đang dần nhú ra. Theo thời gian, chúng được nuôi dưỡng phát triển nhú khỏi mặt đất thành những cây con xung quanh cây mẹ, tạo thành những bụi chuối rậm rạp.
Những cây chuối trưởng thành, từ phần củ hình thành phần lõi phát triển bên trong cho đến đỉnh của thân giả, sau đó phát triển hoa và cho ra quả.
Phát triển từ phần củ chuối, thân giả được tạo thành bởi những bẹ lá bao bọc xung quanh. Thân chuối trơn, có kích thước tuỳ thuộc vào từng giống, loại cây và điều kiện đất trồng, thời tiết.
Có loài cao đến 8-10 mét, có loài thấp bé từ 1,5 m – 5 mét, đối với cây trưởng thành. Đường kính to nhất có thể bằng vòng tay của một người lớn.
Màu sắc, hình dạng của bẹ chuối cũng khác nhau đối với từng loài. Ví dụ như, thân chuối già có dáng vẻ xù xì, lớp ngoài có màu nâu sẫm, nhăn nheo. Còn chuối sáp thì lớp bẹ xanh mướt, không xù xì mà lại trơn mướt,….
Lá chuối được cấu thành từ 3 bộ phận chính gồm: bẹ, cuống và phiến.
Bẹ lá
Bẹ lá xếp thành từng lớp, bó đều nhau để tạo thành phần thân giả của cây chuối. Màu sắc của từng lớp bẹ, từ ngoài vào trong sẽ chuyển từ đậm sang nhạt.
Nhìn vào mặt cắt ngang của bẹ chuối, có thể thấy từng ô nhỏ xếp đều nhau từ lớn cho đến nhỏ. Từng lớp bẹ có độ dày nhỏ nhằm để xếp lớp cho thân cây có hình trụ tròn đều nhau. Khi cây phát triển, những bẹ lá ở gần gốc bắt đầu ngừng sinh trưởng, dần héo già di và phần lá cũng bắt đầu khô héo lại.
Cuống lá
Cuống lá phát triển từ phần bẹ, dạng hình lòng máng có màu xanh đậm. Tuỳ thuộc vào những giống chuối khác nhau mà chuối có phần cuốn lá dài hay ngắn.
Phiến lá
Mỗi tàu lá chuối đều được hình thành từ phần chính giữa thân chuối, xuất phất từ củ chuối. Lá non luôn có dạng hình xoắn tròn, sau đó mới dần mở đều ra thành tán lá đều xung quanh. Phần lá chuối non này được gọi là đọt chuối. Phiến lá phát triển đều hai bên của cuống lá, nếu gặp gió to, phiến lá dễ bị rách, gãy cuống lá.
Hoa chuối hay còn có cách gọi dân dã là bắp chuối, khi cây đến giai đoạn trưởng thành. Củ chuối có chức năng quyết định cây ra hoa từ lõi chuối (trụ hoa).
Trụ hoa phát triển, nhú ra khỏi phần thân giả bao bọc, hình thành hoa chuối. Hoa chuối cũng được bao bọc thành từng lớp cánh có màu tím. Mỗi lớp cánh bảo vệ một lớp hoa chuối nhỏ bên trong.
Theo sự phát triển, các cánh mo lá màu tím mở đều ra để các hoa chuối nhỏ bên trong phát triển thành từng nải chuối nhỏ, xếp đều xen kẽ xung quanh trụ hoa. Các cánh mo lá màu tím cũng rụng đi, cứ như thế từ hoa chuối phát triển thành buồng chuối xum xuê quả.
Không phải những hoa chuối nào trong bắp chuối cũng hình thành được quả. Trong bắp chuối có sự hình thành của 3 loại hoa: hoa cái, hoa đực và hoa trung tính.
Hoa cái tập trung chủ yếu ở phần gốc của bắp chuối, đài hoa to và rất phát triển, quả được hình thành từ hoa cái.
Hoa trung tính và hoa đực không có khả năng hình thành quả, đài hoa của chúng kém phát triển, vì thế trong quá trình hình thành buồng chuối, những hoa này sẽ rụng đi. Hoa trung tính mọc xen kẽ giữa hoa đực và hoa cái, còn hoa đực chủ yếu mọc ở phần ngọn của hoa chuối. Hoa chuối có chứa mật rất thơm và ngọt, những loài ong rất ưa thích loài hoa này.
Tuỳ thuộc vào mỗi giống chuối và cả điều kiện phát triển, buồng sẽ cho trái nhiều hay ít. Hình dạng của từng quả chuối cũng có những đặc tính riêng biệt. Chuối chưa chín vỏ sẽ có màu xanh đậm, khi bắt đầu chín, vỏ chúng có màu vàng ươm, toả ra hương thơm đặc trưng của từng loại.
Chắc hẳn đây là loại chuối quen thuộc với tất cả mọi người, những trái chuối dài hơi cong cong, dài khoảng một gang tay. Loại chuối này khi chín vỏ vẫn còn màu xanh, nhưng chuối mềm và toả ra mùi rất thơm. Loại chuối này cũng đang được thị trường Việt Nam xuất khẩu ra thị trường thế giới.
Chuối sứ còn có các tên gọi khác như chuối xiêm, chuối hương. Quả của chuối sứ không dài, khoảng cỡ 5- 10 cm. Có hai loại chuối sứ xanh và chuối sứ trắng. Vị của quả có vị chát đặc trưng, độ ngọt của chuối vừa phải.
Quả chuối có hình dạng nhỏ, tròn tròn giống như những quả cau, vị của chuối cau chín ngọt đặc trưng. Đặc biệt màu vàng từ vỏ đến thịt bên trong rất óng ánh, đẹp mắt.
Được lai tạo từ giống chuối cau, chuối cau cũng có hình dáng tương tự như chuối cau chỉ khác ở mỗi màu vỏ bên ngoài. Chuối cau lửa đặc trưng bởi màu đỏ sậm của vỏ chuối nhưng khi chín thịt bên trong vẫn mang màu vàng đặc trưng.
Chuối sáp có đặc tính với vỏ ngoài xấu xí, có các vết đen, thường bị rệp sáp bám vào.Chuối sáp không thể ăn sống, mà khi chuối già đem đi luộc (hấp) chín thì mới có thể ăn được. Chuối sáp sau khi được nấu chín có mùi rất thơm, khi ăn có cảm giác vừa giòn vừa ngọt thanh.
Quả chuối lá không to, đẹp như những quả chuối khác, chuối chín có mùi thơm và vị chát nhẹ. Đặc biệt, khi lột phần vỏ chín, phần xơ thường dính lại trên phần thịt khá nhiều.
Chuối ngự và chuối cau có hình dáng tương tự nhau nên rất dễ bị nhầm lẫn. Tuy nhiên khi chuối ngự chín, phần râu trên đầu quả chuối vẫn còn nguyên, không bị rụng mất. Hơn nữa, chuối ngự cho số lượng trái ít hơn so với chuối cau.
Với đặc điểm bên trong quả có nhiều hạt to hơn so với những quả khác cùng họ chuối, ruột bên trong trắng nõn. Chuối hột thường được ngâm rượu và làm rau sống ăn kèm.
Chuối bơm hay chuối cau bơm là một loại quả cao sản, cho ra số lượng trái rất nhiều. Hình dạng quả cũng không khác gì so với chuối cau. Chuối này thường được dùng ăn sống, ăn chín, làm mứt sấy và thức ăn cho vật nuôi.
Chuối tiêu có hai loại gồm chuối tiêu lùn và chuối tiêu cao. Hình dáng quả cong như như lưỡi liềm, quả không to tròn đều đặn như chuối già hương. Quả còn sống hay chín đều ăn được. Khi chín, vỏ quả chuyển sang màu vàng cùng mùi thơm ngọt đặc trưng.
Quả chuối có kích thước nhỏ gọn, nhìn không kỹ cũng giống như chuối cau. Nhưng phần vỏ không căng bóng như chuối cau. Phần thịt của quả chín rất thơm, khi ăn có cảm giác như ăn bột.
Chuối này có kích thước khá dài, trái chuối thường rất to, khoảng cở cổ tay. Đặc biệt, phải luộc chín thì mới có thể ăn được.
Một đặc sản của Đà Lạt-Lâm Đồng, với giống chuối này có độ dẻo và mùi thơm rất đặc trưng. Ngoài những loại chuối kể trên, để đáp ứng nhu cầu người dùng. Người trồng không ngừng sáng tạo, lai ghép, tạo ra những giống chuối mới có năng suất, hương vị đặc trưng riêng biệt.
Cây chuối không chỉ được thu hái phần quả ngon mà các bộ phận khác như thân, lá hoa,… đều được sử dụng trong từng món ăn, bài thuốc,…lĩnh vực khác nhau.
Quả chuối được đánh giá cao trong việc bổ sung những dưỡng chất cần thiết cho cơ thể như kali, vitamin, chất xơ,… Trong chuối chín chứa những chất hữu ích giúp cho cơ thể chống lại những tác động của oxy hoá, bệnh tim mạch, cải thiện tiêu hoá, giúp làm sáng mắt, ….
Không chỉ làm dùng chuối chín làm món trái cây ưa thích, có thể sáng tạo trong nhiều cách chế biến khác như: nấu chè, làm kem chuối, sinh tố, mặt nạ dưỡng da,…
Ngoài chuối chín, chuối xanh xước bỏ phần vỏ thái thành những lát mỏng, trộn cùng ít nước cốt chanh (giấm). Sẽ tạo món rau ăn kèm kích thích vị giác trong các bữa ăn.
Lá chuối là một vật dụng quen thuộc trong các món bánh dân gian của người dân Việt Nam. Lá chuối tươi được lựa chọn nguyên vẹn, đem đi phơi một nắng cho lá héo đi. Người ta sẽ rọc lấy phần phiến lá, sau đó lau sạch bụi bẩn. Dùng để gói bánh tét, bánh ú, các loại xôi, …
Phần cuống lá được xé thành những sợi mỏng dài, đem đi phơi nắng làm dây buộc trong món bánh Tét truyền thống của người miền Nam.
Thân non của chuối sáp, chuối sứ hoặc chuối lá sẽ được chọn lấy phần non bên trong. Khi loại bỏ những lớp bẹ lá giá bên ngoài, lớp bên trong có màu trắng đục.
Người ta sẽ cắt thành từng đoạn 5-7cm, xước bỏ phần xơ bên ngoài, thái mỏng thành từng sợi vừa ăn. Có thể dùng nấu canh chua, luộc, xào và làm gỏi rất ngon.
Với những thân chuối già, người nông dân thường cắt và bầm nhuyễn để làm thức ăn cho các loại gia súc, gia cầm.
Hơn nữa, thân chuối già đã bị đốn lấy buồng chuối, còn được sử dụng để đóng thành chiếc bè chuối. Có thể bơi trên sông hay dùng cho tụi trẻ quê tập bơi.
Không những thế, thân chuối và cả những bộ phận khác còn được dùng làm cổng đám hỏi, đám cưới.. Với nhiều hình dáng trang trí cực đẹp ở miền quê.
Bắp chuối vừa mới trổ 2-3 nải thường dùng làm gỏi, làm rau, nấu canh chua rất ngon. Người ta lột bỏ đi những lớp mo già bên ngoài, chỉ chừa phần non bên trong. Sau đó bào thành lát mỏng thì có thể mang đi chế biến thành các món ngon trong bữa cơm.
Một số loại chuối mọc hoang dại, có nhiều màu sắc, hình dáng đặc biệt thường được người trồng dùng làm cây cảnh, trang trí cho sân vườn. Ngoài ra, một số loại chuối còn là dược liệu quý trong các bài thuốc đông y, ví dụ như chuối sứ, chuối hột,… chữa được nhiều loại bệnh như đau nhức xương khớp, bệnh tiểu đường, bệnh thận,…
Chuối thuộc loại cây dễ trồng, dễ chăm sóc, tuy nhiên để cây phát triển tốt cho quả ngon. Năng suất đạt chất lượng thì người trồng cần phải lưu ý những yếu tố như:
Chuối cho quả quanh năm, không phải thời gian mùa vụ trong năm. Tuy nhiên vào thời điểm sau Tết Nguyên Đán, chuối sẽ cho năng suất cao.
Chuối có thể được trồng trên nhiều loại đất khác nhau, tuy nhiên loại đất mùn, màu mỡ. Có khả năng thoát nước, giữ ẩm tốt và có độ pH từ 5-7 là điều kiện tốt để chuối sinh trưởng và phát triển.
Các loại phân bón thường dùng cho cây là Kali, Lân và phân chuồng. Trước khi bón phân người trồng cần đào rảnh xa gốc một chút. Vì phần lông hút của rễ chuối nằm ở phần ngọn rễ và đâm ra xa. Sau đó xới cho đất tơi xốp để đất thông thoáng đồng thời làm sạch cỏ dại xung quanh. Cuối cùng bóng lượng phân vừa đủ vào phần rảnh đã đào.
Rễ chuối mềm dễ bị thúi, úng khi bị ngập nước, vì thế khi cần trồng cây nên tránh những phần đất trũng dễ bị ngập nước. Và không nên trồng chuối vào mùa mưa bão.
Tuy nhiên loại cày lại cần nhiều nước để phát triển, đặc biệt là vào mùa nóng, hạn hán. Chỉ nên tưới cho cây với lượng nước vừa phải từ 1 – 2 lần trong ngày.
Một số sâu bệnh hại trên chuối có thể kể đến như:
Loại bệnh này khá phổ biến trên hầu hết các loại chuối, khiến cho lá chuối không phát triển được nữa cũng như cây không còn khả năng ra hoa kết thành buồng chuối.
Nếu phát hiện cây có dấu hiệu bị bệnh cần dùng các loại thuốc bảo vệ thực vật đặc trị như Trebon, hoặc loại bỏ ngay cây, và tiến hành diệt trùng, ngăn ngừa bệnh phát tán sang những cây khác.
Sâu đục thân chủ yếu tấn công ở phần thân giả của cây, khiến cho cây chuối không còn khả năng phát triển, giữ vững, dễ dàng ngã đổ khi cây đang ra buồng trái. Để diệt trừ loại sâu hại này có thể dùng Basudin 5G hoặc 10G.
Chúng tấn công chủ yếu ở xung quanh gốc cây, nơi mà củ chuối giữ vai trò cung cấp chất dinh dưỡng, giúp cây ra trái tươi tốt. Khi có loại sâu này tấn công, chúng sẽ làm cho quả chuối có hình dạng sần sùi, xù xì, quả xấu nhỏ.
Có thể dùng Trebon hay Antafos, các loại thuốc đặc trị khác để ngăn ngừa, tiêu diệt sâu hại này.